Đối tượng nghiên cứu của xã hội học PI

Thử bàn về đối tượng nghiên cứu của xã hội học - P1
Lê Ngọc Hùng
Xã hội học

Các nhà xã hội học đưa ra câu trả lời khác nhau đối với câu hỏi: xã hội học nghiên cứu cái gì? Một số tác giả cho rằng "... đối tượng nghiên cứu của xã hội học chính là hành vi xã hội của con người". Và xã hội học nghiên cứu hệ thống xã hội, "nghiên cứu những quy luật và tính quy luật chi phối mối quan hệ và liên hệ tạo thành hệ thống tổng thể xã hội...". Dựa vào tiếp cận hệ thống, tác giả khác gợi ra "một cách đặt vấn đề mới về bản chất đối tượng nghiên cứu của chuyên ngành xã hội học".

Đúng như một số nhà nghiên cứu nhận xét: "... định nghĩa ngắn gọn như "xã hội học là khoa học nghiên cứu xã hội loài người và hành vi xã hội" có lẽ khá mơ hồ và chứa đựng ít thông tin (mặc dầu khá xác đáng), hay không đủ chính xác để có thể phân biệt xã hội học với các ngành khoa học khác như tâm lý học". Thực chất câu hỏi "nan giải và rắc rối" về đối tượng nghiên cứu của xã hội học gắn liền với nội đung, phương pháp luận và vị trí của xã hội học trong hệ thống các khoa học.

Theo quan điểm của chúng tôi, xã hội học là khoa học nghiên cứu quy luật của sự phát sinh, biến đổi vả phát triển mối quan hệ giữa con người và xã hội. Để làm sáng tỏ định nghĩa khái quát, cô đọng này, ta cần tìm hiểu khái niệm xã hội học và chỉ ra vấn đề cơ bản của nó trên cả ba khía cạnh liên quan nói trên.

Khái niệm xã hội học

Về mặt chữ nghĩa, "xã hội học" (Sociology) bắt nguồn từ chữ ghép: "Socius" hay "Societas" (xã hội) với "Ology" hay "Logus" (học thuyết, nghiên cứu). Xã hội học là học thuyết về xã hội, nghiên cứu về xã hội loài người. Vê mặt thuật ngữ khoa học, Auguste Comte (1798-1857), nhà xã hội học nồi tiếng người Pháp, được ghi nhận là cha đẻ của xã hội học vì đã có công khai sinh ra nó vào nửa đầu thế kỷ 19 (chính xác là năm 1839). Để nghiên cứu các quy luật tổ chức của xã hội và sự biến đổi xã hội, Comte chủ trương xã hội học áp dụng phương pháp luận của khoa học tự nhiên và chủ nghĩa thực chứng, cụ thể là các phương pháp quan sát, thực nghiệm, so sánh và phân tích lịch sử.

Đây là tiếp cận "vĩ mô" để xác định đối tượng nghiên cứu của xã hội học. Ngoài ra, trong xã hội học còn có ít nhất hai cách xác định khác là tiếp cận 'tvi mô" (đối tượng nghiên cứu của xã hội học là hành vi, hành động và tương tác xã hội) và tiếp cận "tổng hợp" xã hội loài người và hành vi xã hội của cá nhân.

Có thể quy hàng trăm định nghĩa, quan niệm về đối tượng nghiên cứu của xã hội học trong các sách giáo khoa về một trong ba cách tiếp cận trên. Các định nghĩa đó thường cho rằng xã hội học nghiên cứu các vấn đề hoặc thiên về xã hội, hoặc thiên về con người và “tổng hợp" cả xã hội và con người.

Có thể hình dung là từ thế kỷ XIX đến nay, xã hội học luôn ở trong tình cảnh “thân này ví xẻ làm đôi được”. Xã hội học muốn tập trung nghiên cứu cả con người (hành vi xã hội) và xã hội (hệ thống xã hội) . Những xã hội học tỏ ra rất khó đứng trung lập giữa hai thái cực của những vấn đề đầy hấp dẫn và cần thiết như vậy. Khi lệch về con người, tức là tập trung nghiên cứu hành vi xã hội, nó bị các ngành khoa học nhân văn, đặc biệt là tâm lý học lấn át. Khi nghiêng về xã hội, cụ thể là chú trọng xem xét cơ cấu xã hội và hệ thống xã hội, nó bị triết học, đặc biệt là chủ nghĩa duy vật lịch sử, và các ngành khoa học xã hội như sử học, kinh tế học trùm lên. Trong khi đó, xã hội học khó có thể một mình thâu tóm cả hai, tức là vừa nghiên cứu hành vi con người và hệ thống xã hội, vì làm như vậy nó bị phê phán là không có đối tượng nghiên cứu rõ ràng. Hơn nữa, con người, xã hội và hiện thực xã hội nói chung là khách thể nghiên cứu của nhiều khoa học khác nhau, không phải của riêng xã hội học.

Để giải quyết vấn đề này, một số tác giả cho rằng: “... cần phải chỉ ra được quan điểm (perspective) xã hội học, cách nhìn nhận khác biệt của khoa học này đối với cá nhân và xã hội". Nghĩa là, ta cần nhấn mạnh khía cạnh phương pháp luận để trả lời câu hỏi xã hội học nghiên cứu như thế nào chứ không phải là nó nghiên cứu cái gỉ. Nhưng, "nhãn quan" xã hội học là gì? Phải chăng đó là chủ nghĩa thực chứng, tiếp cận hệ thống, quan điểm duy vật lịch sử hay lý thuyết xã hội học riêng biệt?:.. Chưa có câu trả lời thống nhất cho vấn đề này, ngoài sự nhất trí rằng đó phải là nhãn quan khoa học để "phát hiện ra những nhân tố mới của sự phát triển".

Một số tác giả khác đề ra cách giải quyết "tổng hợp" (có thể gọi là "tổng - tích hợp" cá nhân và xã hội, nội dung và phương pháp. Thành công hơn cả theo hướng này là quan điểm của V.Jadop và G.Osipov nhấn mạnh yếu tố vĩ mô (tính toàn vẹn của xã hội) và yếu tố vi mô (hành vi và hoạt động xã hội của con người). Ví dụ, Osipov định nghĩa xã hội học là khoa học về các quy luật và tính quy luật xã hội chung và đặc thù của sự phát triển và vận hành của các hệ thống xã hội xác định về mặt lịch sử, là khoa học về các cơ chế tác động và các hình thức biểu hiện của các quy luật đó trong hoạt động của các cá nhân, các nhóm xã hội, các giai cấp và các dân tộc". Thực chất đây là tiếp cận vĩ mô để xác định đối tượng nghiên cứu của xã hội học.

Thử bàn về đối tượng nghiên cứu của xã hội học

Đối tượng nghiên cứu và những cuộc tranh luận xã hội học

Như chúng tôi đã định nghĩa, xã hội học là khoa học nghiên cứu các quy luật hình thành, vận động và phát triển mối quan hệ giữa con người và xã hội. Định nghĩa này có thể sẽ gây ra cuộc tranh luận bổ ích và lý thú. Các ý kiến tranh luận (nếu có) sẽ chủ yếu xoay quanh các chủ đề bắt nguồn từ vấn đề cơ bản của xã hội học. Đề là vấn đề con người bị xã hội ảnh hưởng vả tác động tới xã hội như thế nào.

Tranh luận khoa học là điều cần thiết để làm sáng tỏ những khía cạnh của đối tượng nghiên cứu của xã hội học. Các nhà xã hội học khác nhau luôn giải thích khác nhau về một vấn đề quan hệ qua lại giữa con người và xã hội và về phương pháp luận nghiên cứu xã hội học.

Nhưng điều ngạc nhiên ở chỗ, rất ít, nếu không muốn nói là chưa có, cách định nghĩa nào giải đáp ổn thỏa những chủ đề bắt nguồn từ tính "nước đôi" của đối tượng nghiên cứu xã hội học, mối quan hệ qua lại giữa một bên là con người và một bên là xã hội. Tính "nước đôi", “lưỡng tính" hay nói theo triết học là tỉnh "nhị nguyên luận" của đối tượng xã hội học, đẻ ra hàng loạt các chủ đề lý luận cơ bản của xã hội học như "con người - xã hội", "hành động xã hội - cơ cấu xã hội", "cá nhân - văn hóa', "chủ quan - khách quan", "chủ thể - khách thể", "vĩ mô - vi mô", "tự nhiên - xã hội"...

Các quan niệm về đối tượng nghiên cứu của xã hội học không chỉ khác nhau, thậm chí còn trái ngược nhau. Từ đó nảy sinh các cuộc tranh luận triền miên dẫn tới hiện tượng gọi là sự khủng hoảng về lý luận trong xã hội học. Có thể nói, xã hội học không chỉ ra đời trong bối cảnh biến động xã hội thế kỷ XIX để trở thành khoa học về trật tự và biến đổi xã hội mà bản thân nó cúng luôn ở trong tình trạng khủng hoảng về lý luận. Gần đây, tình hình đã dịu đi do các nhà nghiên cứu có xu hướng chấp nhận cách giải quyết gián tiếp (trả lời câu hỏi như thế nào) hoặc cách tiếp cận "tổng hợp" nói trên. Nhưng ta thấy, cách tiếp cận "tổng hợp” (tổng - tích hợp) không lảng tránh được việc phải xác định rõ đối tượng nghiên cứu của xã hội học.

Định nghĩa của chúng tôi có thể gợi mở hướng thoát ra khỏi sự khủng hoảng, nguy cơ đối tượng nghiên cứu "bị biến mất". Vấn đề không phải là sự lựa chọn hoặc là nghiên cứu về "con người" hoặc là nghiên cứu về "xã hội" hay nghiên cứu "cả hai: con người và xã hội". Vấn đề cơ bản của xã hội học là mối quan hệ hữu cơ, sự ảnh hưởng lẫn nhau, quan hệ biện chứng giữa một bên là con người (với tư cách là cá nhân, nhóm...) và một bên là xã hội (với tư cách là hệ thống xã hội, cơ cấu xã hội...).

Nói một cách hình ảnh, vấn đề không phải là ở chỗ làm cho con người và xã hội ngày càng xa nhau hay nhập lại làm một. Nhiệm vụ lý luận và phương pháp luận xã hội học là thiết lập “chiếc cầu”, tức là chỉ ra quy luật, tính quy luật, thuộc tỉnh, đặc điểm cũng như cơ chế, hình thức, điều kiện của sự hình thành vận động và phát triển mối quan hệ tác động qua lại giữa con người và xã hội.